A° sa devo mandarācale girijayāvalambito yugapad eva sarvartubhir asevyata. prasavāḥ kusumāni. arīṇāṃ vijetṛtvād anaghā acchadmacāriṇo 'pratihatā vā bhujataravo yasya || 1 ||

U° atha: sa devo manthagirau mandare sarvartubhiḥ samaṃ sevitaḥ. prasavaḥ puṣpam. śatrujaye 'naghā niśchadmāno bāhudrumā yasya |

A° madhupānāṃ rājibhiḥ parājitamanasvinīmanasaḥ sumanasaḥ puṣpāṇi yatra, tādṛśaṃ jagat surabher vasantasya śobhām avahat. sumanobhiḥ surabhi sāmodaṃ jagac chriyaṃ dadhre, iti vā yojanā. viplavo bādhaḥ. sphuṭitāni bhinnāni tatāny āmravaṇāni yatra. ‘vibhāṣauṣadhi-’*ityādinātra nakārasya ṇakāraḥ || 2 ||

U° madhu: jagac chobhāṃ dadhre. bhramararājibhiḥ parājitāni māninīnāṃ manāṃsi yatra. sumanobhiḥ puṣpais surabhi. vārijāni padmāni. sphuṭitāni vikasitāny ata evāruṇāni tatāni vistīrṇāni āmravanāni yatra |

A° yamena sevitā dig dakṣiṇā, tām apāsya ravir aiḍaviḍo dhanada āśrayaḥ patir yasyāḥ, tāṃ diśam uttarām aśiśriyat sevitavān. utkatānurāgas teneva. utsuko hi kāmī yathā yameneva kenacid adhiṣṭhitāṃ yuvatim utsṛjya kasyacid artheśvarasya ramaṇīṃ pratipadyate. asumatāṃ prāṇināṃ sumatām atīvaśītoṣṇayor abhāvād atyantarucitām || 3 ||

U° druta: yamena niṣevitāṃ dakṣiṇāṃ diśaṃ tyaktvā aiḍaviḍasya vaiśravaṇasyāśrayām uttarām āśritavān asumatāṃ prāṇināṃ suṣṭhu matāṃ sthitiṃ kurvan. atha ca yathā kaścit krūrasevitāṃ yoṣitām apāsya jaḍaprāyāśrayām abhiyuṅkta ity arthāntarasya pratītiḥ |

A° tilakais tarubhedair ujjvalapattrābhiś ca latābhiḥ saha vartamānā giribhuvo ramyāṃ sthitim adhārayan. vanāni kānanāni jalāni vā. tilakaś citrakaḥ. pattralatāḥ pattrabhaṅgāḥ. tatsahitāś ca kāminyo manoharasthitayaḥ. vanānām atra kāmitā pratīyate, samāsoktivaśāt || 4 ||

U° sthiti: girer avanayo bhuvo madhurāṃ sthitiṃ babhruḥ. avalambitastavakadarpaṇāḥ pallavā eva pāṇayo yāsām. saha tilakākhyais tarubhir ujjvalaiś ca pattrair latābhiś ca vartante yāḥ. vanena kānanena jalena vā yogaḥ sambandhaḥ, ataś cāvanivanayoḥ śṛṅgāratvam. priyasaṅgatā hi kāntā, ādarśaṃ bibhrāṇā, tilakaṃ pattralatāṃ ca karoti ||

A° rucir abhilāṣaḥ kāntiś ca. madhu puṣparasaḥ, madhuś ca vasantaḥ. avatīrṇamanobhavatvāt paravatīḥ paratantrāḥ || 5 ||

U° kṛta: bhramarā vāsarāś ca vadhūr avatīrṇakāmāḥ ata eva paravatīś cakruḥ. rucir ābhilāṣaś śobhā ca. madhunā kiñjalkena vasantena ca saṃbandhān mantharagāmitvam ubhayatrāpi.

A° madhuliho bhramarāḥ. teṣāṃ saṃhatir asukhāyata sukham anvabhūt. ‘sukhādibhyaḥ kartṛvedanāyām’* kyaṅ. kutaḥ? kusumauṣadhisaṃbandhino rasasya saṃgrahaḥ pānam, tena susthitā śobhanam āsitā. uktaṃ ca-‘anekaraso 'bhyavahāro rasāyanam’* iti || 6 ||

U° sphuṭa: abhyavahāro bhojanam. rasāyanaṃ bhramaramākṣikam atra. anyo 'pi pāratādirasābhyavahārakṛtena rasāyanasaṅgraheṇa susthito bhavati. asukhāyata sukham anubabhūva, ītim upadravam atītyātikramya.

Stein Or.d 72 anekasya kusumauṣadhisaṃbandhino rasasyāsvādanāt kṛto yo rasāyanasaṃgrahaḥ pānam, tena susthitā śobhanam āsitā. uktam: anekarasābhyavahārato rasāyanānām anya iti. yadi vā rasāyanam atra madhu, tatsañcayena susthitā, sampūrṇodaratayā manāg api calitum aśaktā rasābhyavahāreṇa sukham anvabhūd ity arthaḥ.

A° 7 ||

U° madhu: vasantaśriyā vayasyayeva kokilagirā karaṇabhūtayā mṛgadṛśo vallabhais saha yojitāḥ satyo mudaṃ harṣaṃ babhruḥ. damadhuryā munayaḥ.

A° ......varo jāmātā ca || 8 ||

U° sura: bhramaraḥ pramadānvitaḥ saharṣo navena madhunā vasantena kiñjalkena vā kṛtakāntau campakapuṣpe navaratāṃ varatām utkṛṣṭatām atha ca jāmātratvam anubhūtavān. varo hi pramadayā kāntayānvitaḥ suratageha āste. tatra navamena utkṛṣṭena dhūpena hitā tviṭ.

A° kusumitā rajasvalā api priyāḥ prītihetavaḥ. madanaś ca kāmaḥ. parabhṛtāḥ pareṇa poṣitāḥ pṛthagjanā api. madena nāditā mukharīkṛtāḥ ṣaṭpadā bhramarā viṭāś ca yābhis tāḥ || 9 ||

U° kusu: kisalayāny evādharāḥ, tatkhaṇḍanecchubhiḥ kokilaiḥ puṣpitā vanabhuva ādṛtāḥ. priyā abhimatāḥ. madanākhyās taravaḥ. madena kiñcitkṣībatayā nāditā rasitāḥ. ataś ca priyāḥ kāntā iva. tā api kusumitāḥ saṃjātarajodarśanāḥ sakāmāś ca.

A° madhuretyādi viśeṣakam. ratirasena visṛṣṭā yāḥ savayaso vacanenāgate priyatame viṣaya āyataṃ mānaṃ muñcanti yāḥ, tathāvidhā yoṣito babhūvuḥ. mādhavy atimuktakalatā. malīmasāḥ pāpāḥ. smarasya sahāḥ samucitāḥ taruṇīr ity arthaḥ || 10 ||

U° madhu: manojñavikāsā yā mādhavīlatāyā madhupānena mattā malīmasāś ca kṛṣṇā, atha ca pāpina iva bhramarāh striyo vyathayantu. nāma yat kuravakatarustabakaś citayā spītayā śucitayā śuddhatvenopalakṣito 'pi virahiṇīr vyathayati, tad ayuktam iti dvābhyāṃ kriyā. śatro spaṣṭarasaḥ śṛṅgārādibhiḥ hāvo 'kṣibhrūvikārādinā, tatsūcako vyāpāraḥ.

A° pakṣmabhiḥ kesaraiḥ karālatā vyāptir bhāsuratvaṃ vā. śucitayāpy upalakṣito yad eṣa stabakas tāpayati tad ayuktam. viśadātmatvāt paropatāpanābhāvāt. citayā pravṛddhayā. pakṣmāṇi netralomāny api. karālaṃ bhīṣaṇam api. madhu madyam api || 11 ||

A° tat tasmāt tat tad bahuvidham uktvā taṃ dayitaṃ satvaram ānaya! na vayaṃ kālakṣepasahiṣṇava iti bhāvaḥ || 12 ||

U° tada: he madhuravādini! yasmāt kurabakastabako 'pi vyathayati, tat tasmāt tat tan nānāprakāraṃ kiñcid abhidhāya taṃ priyam ānayeti rasena sakhīṣu niyuktavacanā abhavan. ata eva gate sati priyatame dīrgham api mānaṃ muñcanti yāḥ. kecit tu sākhīvacanād āgateṣu priyatameṣu mānamuca ity ahuḥ ||

A° paṅkajabījaṃ padmākṣaḥ. vyavadhir ācchādanam. striyā virahe sati vadhayogakṛto ghātukāḥ. strīhananāc ca madyapānaprāgalbhyaṃ malinātmanāṃ kiyat || 13 ||

U° jara: pariṇataiḥ paṅkajabījaiḥ padmākṣais tulyatviṣo bhṛṅgāḥ. madhu niḥśeṣeṇa pātuṃ pragalbhā āsan. vyavadhiḥ hāraṃ. virahe sati striyo vadhayogakṛtaḥ mārakāḥ.

A° jaḍatayā maunena na tyaktāḥ. bāliśatayā ca maugdhyena na sahitā iti virodhaḥ. jaḍatayā śaityenānapākṛtāḥ. navāni ca yāny aliśatāni, tair anvitāḥ. ... || 14 ||

U° sura: jaḍatā śaityam. navair aliśatair bhramaravṛndair anvitāḥ. ataś ca ye jaḍatayā maurkhyenātyaktāḥ, te kathaṃ bāliśatayā mūrkhatvena yuktā na syur iti. virodhaḥ: munīnām api rate surataviṣaye rāgaṃ kurvanti ye.

A° ... aruṇā rucir yasyā iti cārthadvāreṇa viśeṣaṇam 15 ||

U° sara: sarasaṃ mantharaṃ ca kṛtvā tāmarasaviṣayenādareṇa bhramarāṇāṃ sajjaḥ pratyāsanno laya 'śeṣo yasyām. sphuṭatarāgatā jātā rāgeṇāruṇatayā rucir yasyāḥ. aparatra sarasā manthe ca ratā ye 'marāḥ, teṣāṃ sādam avasādaṃ rāti dadāti yo bhramo bhramaṇam, tena rasat saśabdaṃ jalaṃ yasya. tayāgasya mandarādrer yaḥ taras taraṇam, tenāgena ca pārijātataruṇā rucir yasyāḥ, iti vibhaktivipariṇāmena yojyam.

A° caramaḥ paścimaḥ. saṃpuṭo dvayam. anugiraṃ girisamīpe, ‘gireś ca senakasya’* iti ṭac. rase madhuni mano yasya saḥ. samanādaṃ tulyadhvaniṃ kṛtvā || 16 ||

U° cara: caramāḥ paścimāḥ. anugiraṃ parvate. rasena yuktaṃ mano yasya. samo nādo rutaṃ yatra tathā kṛtvā |

A° 17 ||

U° mṛga: mṛgākṣyas sāgasas sāparādhān api dayitān nābhicukrudhur iti krudhi druhīti caturthī bādhikā. ‘krudhadruhor upasṛṣṭayoḥ’* iti dvitīyā. ūrjita udbhaṭo 'pi yaḥ smaraḥ, tadbhāvena. ratārtham yānaṃ gamanam.

A° kusumam eva koṣaś caṣakam, tam eva taror nāyakabhūtasyārpayituṃ latā vivalitā saṃmukhaṃ parivṛttā. madhu makarandaḥ surā ca. balī haladharaḥ. tāpaḥ kāmajvaro 'pi || 18 ||

U° tara: pallava eva tāmraḥ karaḥ samadhuṃ kiñjalkaṃ puṣpakośaṃ taror arpayitum iva vivalitā nāyikāpi priyasya samadyaṃ kośaṃ caṣakam arpayati. balī mahān tāpaḥ kāmakṛto 'pi

A° kesarāṇi bakulāny eva. ketūnāṃ dhvajānāṃ śatāni yasmin || 19 ||

U° bhrama: nibho vyājaḥ kesarāṇi bakulāṇy eva ketuśatāni yatra || ||

A° madhor vasantasya saṃgamān niśayā mukhe prārambhe kaluṣatā nāpi na prāptā. tadā diśām atiśayena vaiśadyāt. aniśaṃ sadā yāpitam ativāhitaṃ mānaṃ parimāṇaṃ dairghyaṃ yayā. vasante rātrīṇāṃ tānavotpatteḥ. kāminī dvitīyakāminyā kṛtasamāgamavighnatvāc cireṇāpi samāgate preyasi na vadane kāluṣyam āpnoti madyasaṃparkāt. madhu madyam api. māno 'bhimāno 'pi || 20 ||

U° śiśi: candre cirād apy upāgate niśāyā mukhe prārambhe madhor vasantasya saṃgamāt kāluṣyaṃ nāpi na prāptam. aniśaṃ yāpitaṃ gamitaṃ vasantayogād eva mānaṃ pramānam. yathā nāyikayāś cānyayoṣitā kṛtapratyūhe cireṇāpi prāpte preyasi madyasamparkād vadane kāluṣyaṃ na bhavati tathā mānaḥ priyaṃ prati |

A° sarasijānām urasi madhye bhramarair joṣam avasthitaṃ sukhaṃ viśrāntam. uttaracchadaḥ pracchadapaṭaḥ. sajānibhiḥ sabhāryaiḥ. ‘jāyāyā niṅ’* || 21 ||

U° sara: uttaracchadā bahiḥpattrāṇi pracchadapaṭāś ca madhu kiñjalkaṃ madyaṃ ca ṣaṭpadais sabhramarīkaiḥ śṛṅgāribhir iva joṣaṃ saprīti kṛtvā sthitam.

A° kuṭṭamitākhyena ceṣṭitena manaḥ kāntasya vadhūr ahṛta samāvarjayat. ‘prāṇeśagāḍhabhujapāśanipīḍitānām uddāmaharṣabharanirbharamānasānām | hī duḥkhayasy alam alaṃ dṛḍhamūḍhavākyaiḥ saukhye 'pi duḥkha iva kuṭṭamitaṃ vadanti*’ || 22 ||

U° nidhu: suratāvasāne vadhūḥ kuṭṭamitena kāntasya mano jahāra. keśastan*āparādhasya...

A° stanavatī yuvatiḥ. sā smarasyāsau sakheti vasantasya saṃsthitim iva samamīmanat saṃmānayāmāsa. yato navo yavasyāvayava ekadeśo 'ṅkura evābharaṇaṃ yatra tādṛśīṃ śriyaṃ dhārayantī || 23 ||

U°...padam iva sammatavatī. yatas sa kāmasya mitram. niveśo racanā. navo yavāṅkura evābharaṇam yatra tathāvidhām śriyaṃ dadhatī.

A° ahāryā girayaḥ. teṣāṃ taṭāḥ smṛtibhuvaḥ kāmasya śakter upacayaṃ kurvantaḥ, tathā pathikānāṃ hananaṃ kurvāṇasya kusumeṣoḥ śaktipoṣaṇaṃ prati sahakāritāṃ sahāyatvam udavahan. sahakāriṇo hi pratyayāḥ prakriyāntarasyopādānabhūtasya kāryaṃ prati śaktim upacinvanti bījasyeva jalādayaḥ. anavamāḥ śreṣṭhāḥ. mādhavo vasantaḥ || 24 ||

U° vida: ahāryaḥ parvataḥ. tasya taṭāḥ kāmasya virahikṣapaṇaṃ prati nijaśakter vardhanaṃ kurvatas sahakāritāṃ sāhāyyaṃ dadhuḥ. atha ca sahakārākhyavṛkṣavattvam api. yathā salilādayaḥ sahakāriṇo 'ṅkurādāv upādānakāraṇasya bījādeḥ śaktiṃ vardhayanti. anavamā utkṛṣṭāḥ. navaś ca mādhavo vasantaḥ.

A° janā ratikrīḍārasena vyākulā babhūvuḥ. kaṅkaṭitaiḥ sasaṃnāhaiḥ || 25 ||

U° ali: kaṅkaṭitaiḥ kavacitair vāyau sarati vāti sati ke śṛṇgāriṇo ratikrīḍārasenākulā nābhavan.

A° ...kiṃjalkāsvādanena kalair madhurair asakalaiś cāvyaktaśrutibhir alināravaiś campakākhyaṃ kusumaṃ samudgatamadanā yoṣitaś cakāra || 26 ||

U° vika: vasantalakṣmyā vilāsārthahemapadmam iva campakaṃ kartṛ rasavaśān madhurair asakalaiś ca spaṣṭaiḥ bhramarāravair vadhūr utpannakāmāś cakāra |

A° rabhasā tvarā. madhukarā evāñjanamayaṃ vaśīkaraṇaprakāracūrṇam. nijābhir vadhūbhir javena dhūtas tiraskṛtaḥ śarīraśramo yeṣām || 27 ||

U° rabha: bhramarā eva vaśīkaraṇārtham añjanacūrṇam āśleṣasukhenāsvasantībhir nijavadhūbhir javena tvarayā dhūtaḥ śarīraklamo yeṣām |

A° śaivalena śevālena satī śobhanā, śaivaiś ca śivabhaktair lasantī śrīr yasyāḥ. bateti vismaye || 28 ||

U° śiva: śaivalena śevālena satī śobhanā śaivānāṃ cānandavaśāl lasatām krīḍatām śrīr yatra kā mānaṃ tyaktvā priyaiḥ saha yogaṃ na gatāḥ.

A° atimuktakavratatayo na tatayogā guṇaśrīr yāsāṃ tādṛśyo nābhavan, saṃvistīrṇaguṇaśrīyogā babhūvur ity arthaḥ. prakaṭapattralatāḥ śākhā evābharaṇaṃ tenojjvalā ramyāḥ. pattralatābhir ābharaṇaiś cojjvalā vitataguṇaśobhāś ca yoṣito bhavanti || 29 ||

U° madhu: pattrāṇi latāś caivābharaṇaṃ tenojjvalā ramyāḥ. yoṣito 'pi pattralatābhiḥ kapolādimaṇḍanair ābharaṇaiś cojjvalā. atimuktakākhyāvratatayo latā atatayogaguṇaśriyo nābhavan vistīrṇaguṇaśobhā āsann ity arthaḥ.

A° kamitā kāntaḥ. adadarad bibheda, ‘at smṛdṝtvaraprathamradastṝspaśām*‘ ity abhyāsakāryam adantādeśaḥ. rāgo 'nuraktir api. karaḥ pāṇir api || 30 ||

U° mukha: bhramarā eva cūcukaṃ yatra. na nādadarat api tu bibheda. kamitā kāntaḥ. rāga ujjvalyam anuraktatā ca. karau raśmihastau.

A° palāśaḥ kiṃśukaḥ. tatra bhramarāṇāṃ saṃhatiś capalā svām abhikhyām āvirabībhavat prakaṭīcakāra. vibhramaḥ sadṛśaḥ || 31 ||

U° smara: kāma eva gajaḥ, tasya madacchaṭeva vanam evābdhiḥ, tatra vidrumabhūte palāśākhye tarau prakarṣeṇa capalā bhṛṅgāvalī śriyaṃ prakaṭīcakāra.

A° anavaś ciraprarūḍhaḥ śamo yeṣāṃ te munayaḥ kāmasya vaśaṃ yayuḥ. animiṣair animīladbhir akṣibhir ālokito vīnāṃ pakṣiṇāṃ bhramarāṇāṃ bhramo yasyām. animiṣaś cākṣṇor daśanasya vilāso yasyāḥ. navamālikā saptalā. anavamaṃ cotkṛṣṭam alikaṃ lalāṭaṃ yasyāḥ || 32 ||

U° ani: na nimiṣantīty animeṣāṇi. ‘igupadha°*’ iti kaḥ. tathāvidhair akṣibhir vilokito vīnāṃ pakṣiṇām upacārād bhramarāṇāṃ bhramo vā yasyām, tāṃ navamālikākhyāṃ latām apsarasam iva nirnimeṣanetrāvalokitavibhramaḥ, anavamaṃ cotkṛṣṭam alikaṃ lalāṭaṃ yasyām, tāṃ dṛṣṭvā anavaśamāś ciraprarūḍhaśāntayo 'pi munayas sotkaṇṭhāḥ kāmasya vaśaṃ jagmuḥ.

A° bhīravo yoṣitaḥ. tāsāṃ janaḥ samadatvād asamaṃ dolanavibhramaṃ dolāvilāsaṃ na nānvabhavat, api tu anubhūtavān eva. parimṛṣṭaṃ spṛṣṭam || 33 ||

U° apa: lalanājanas samadas san ananyatulyaṃ dolāvilāsaṃ na na anvabhūd anubhūtavān eva. aparimṛṣṭetyādinātivegavattvam.

A° adīdipad iti dīpanaṃ prabodhanaṃ dahanaṃ ca. śikhī vahniḥ. tadvat tena ca piṅgalaṃ kapiśam. vadhūḥ kamitāraṃ kāmukaṃ na kam itā kaṃ na prāptā. nāsau vallabho babhūva yaḥ priyayā na yukta ity arthaḥ || 34 ||

U° smara: yad agnivat piṅgalam aśokaṃ kāmam uddīpitavat tat sphuṭad vikasad dṛṣṭvā kaṃ kamitāraṃ priyaṃ vadhūr netā. śambhor cordhvanetraṃ vahninā piṣaṅgaṃ san kāmam adhakṣīd lakṣyate |

A° ‘suvarṇaśṛṅkhalābaddho nānāratnavibhūṣitaḥ | lalāṭalamby alaṃkāraś caṭulātilakaḥ smṛtaḥ ||*’ raso makarando jalaṃ vā. narasārthahṛt sarvajanamanoramā || 35 ||

U° vidhu: catulātilako lalāṭālamby alaṅkāraḥ. tattulyā kiñjalkakapiśā bhṛṅgāvalī. ghano raso makarandaṃ jalaṃ vā yasyā narasārthahṛt samastajanamanoharā kāminī ca ghanaśṛṅgārarāgā narān āharati. vasantaḥ.

[iti vasantaḥ]

A° śucir āṣāḍho māsaḥ. āplutiḥ snānam. vataṃsitā śekharīkṛtā mallikā kusumabhedo yābhir yāsāṃ vā. ‘vaṣṭi bhāgurir allopam avāpyor upasargayoḥ*’ ity avaśabdākāralopaḥ || 36 ||

U° śuci: śucir grīṣmaḥ āplutir jalakrīḍā vataṃsitā avataṃsīkṛtā mallikā yābhiḥ. ‘vaṣṭi bhāgurir allopam avāpyor upasargayoḥ.*’ stanavatīḥ praśastakucās striyo navo virahasyānanubhūtatvāt tīvraś ca śarīraklamo yāsām. sāpi ca saklamānāṃ vayasyānāṃ snānādi karoti.

A° karāḥ pāṇayo 'pi. tāpaḥ khedo 'pi. mānaṃ dairghyam abhimānaś ca. cirayāyīni dināni graiṣmikā vāsarāḥ. atra tigmaruceḥ kakubhāṃ ca kāmitā pratīyate, liṅgaviśeṣopādānāt. yathā-‘sarale saha vāsaraśriyā nibhṛtaṃ kvāpi gataḥ sa bhāskaraḥ | vada tena vinābjinī kathaṃ kṣaṇadām adya natāṅgi neṣyati ||*’ iti. evaṃ dinaśriyo 'pi nāyikātvapratītau yathoktam eva saṃbhavatīti dayitayety upamānapadam apuṣṭārtham iti sahṛdayāḥ || 37 ||

U° spṛśa: cirayāyidinānāṃ grīṣmadivasānāṃ śriyā evaṃvidhayā sthitam. kakubhāṃ sapatnītvam. karai raśmibhir api, tāpaḥ santāpo 'pi, mānaḥ pramāṇam api. tigmarucau rucirayā ceti sākūtaṃ caṇḍatvasaukumāryapratipādanāt.

A° priyatamasahitāpi kṛśāṅgī virahiṇyāḥ sthitim itā prāptā. jalārdraṃ jalaplutaṃ vastram. atimitākṣarā svalpavarṇā || 38 ||

U° sara: kṛśāṅgī priyeṇārahitā svādhīnabhartṛkāpi virahiṇīsthitiṃ prāptā, jalārdrāṃśukādidhāraṇāt. atiśaye mitākṣarā parimitavarṇā kathā yasyāḥ.

A° ṭaṅkanikuṭṭanena śastrakāhatyā ghaṭṭitaṃ calitam. raviḥ kila purā priyatamānurodhena duḥsahataraṃ svadhāma tvaṣṭuṣ ṭaṅkena śātayāmāsa. janatā klamam itavatī gatā || 39 ||

U° dina: ṭaṅkeṇa śastrakeṇa nikuṭṭanam āhatiḥ. sūryeṇa kila tvaṣṭur bhrama ātmānam āropya dhāma śātitam abhūt. bhramaṃ bhrāntiṃ bhṛtavatī klamam itavatī gatā.

A° dīpikā lohādimayī dīpādhārabhūtā yaṣṭir api. mallikā tailabhājanam api. ghano 'naghaś ca nādaḥ kvaṇitaṃ yeṣām || 40 ||

U° ruci: smarasya dīpikā uddīpanavibhāvasannidheḥ. na na ghanāpi tu nibiḍā. anaghanādo 'ninditāravaḥ.

A° bandhuro ruciraḥ saurabhaprasaro yasya tadbhāvaḥ saratā vātena dhṛtā. peṭakaḥ samūhaḥ. pāṭalaḥ puṣpabhedaḥ. saṃpuṭā mukulāḥ || 41 ||

U° ghaṭi: saṃlagnaṣaṭpadasamūhasya pāṭalākhyapuṣpavṛndasya dalasampuṭapāṭanacāturyam prakaṭayatā vāyunā saratā prasārayatā satā navasya manoharasya ca saurabhasya yaḥ prasaraḥ, tadbhāvo dhṛtaḥ.

A° itīva ruṣā pratikartukāmaṃ śirīṣaṃ nāma kusumam īkṣitaṃ sad ālokitamātraṃ sat virahiṇīṃ śokam alambhayat prāpayāmāsa. sarasaḥ pratyagro hāsa udbhedo yeṣām || 42 ||

U° jita: śirīṣapuṣpam itīva pratikriyāṃ kartum icchur īkṣitaṃ sat dṛṣṭamātram eva virahiṇīṃ śokam ...

iti grīṣmaḥ

A° giriśo haraḥ. ‘girau ḍaś chandasi*’ iti pratyayadvāreṇa cchandasi niyamitatvād giriśaśabdasya bhāṣāyāṃ prayogaḥ pramādajaḥ. rasaḥ salilaṃ rāgaś ca. tanmayaḥ samayo varṣārātraḥ || 43 ||

A° payodharāṇāṃ dhoraṇī paṅktiḥ. kimu bhuvi rajo nāśamayad iti nañ atra sāmarthyalabhyaḥ || 44 ||

A° saṃvananaṃ vaśīkaraṇam. atanuḥ kāmaḥ. avāsiṣur vavuḥ || 45 ||

A° saninādāḥ payomuco yatra tasmin kāle mayūreṇa nṛttavyasanavatā sthitam. navaiś candrakaiḥ picchair lāñchitā lakṣitā, candrasya ca kalayāñchitā saṃgatā || 46 ||

A° antaramārgo gahanaḥ pradeśaḥ. tadgatāṃ śriyaṃ vanabhuvo 'vahan. jātir mālatī tayā śarīraruk svarūpaśobhā prakaṭā yāsām, tathā jātayaḥ śuddhavikṛtabhedenāṣṭādaśa ṣāḍjīṣaḍjamadhyamadhyamāprabhṛtayaḥ. tatsvarūpasyeva ca rug yāsām, tāsām eva ca viśeṣo 'ntaramārgo bhavati. dviśrutyadhikayor niṣādagāndhārayor yathākramaṃ kākalyantarasvarasaṃjñatvakalpanāt. kavalanā grāsaḥ, tadarthaṃ valanā paribhramaṇam || 47 ||

A° mekalo vindhyaḥ, tena meghasya sāmyam asitavarṇatvāt. acirārciḥ saudāmanī. ānatayā punaḥpunar ullasanena dauḥsthityam asmāsu na janayitavyam ity āśayena prahvayā || 48 ||

A° alakānāṃ tāṇḍavikair nartakaiḥ || 49 ||

A° śakradhanurmanohareṇa ca gavalasya mahiṣaśṛṅgasya śyāmatayā śobhāṃ gṛhṇatā ca ghanānāṃ cayena bhūbhṛteva caturaṃ kṛtvā na ye vaśīkṛtās te ka iva janāḥ? na kecit. rājā punar anargharatnayogena sphuritendradhanur yo hāraḥ, tadvān, caturaṅgasya balasya hastyaśvarathapattilakṣaṇasya sainyasya śobhāṃ kalayati || 50 ||

A° harigopā indragopākhyāḥ prāṇinaḥ harigopaś ca goparūpadhārī viṣṇuḥ. vrajo gavāṃ nivāsaḥ. añcitā śreṣṭhā lāṅgalikā auṣadhiviśeṣo yatra. añcitaś ca pūjito lāṅgalī haladharo yatra. anavo reṇuś cirasaṃcitaṃ rajaḥ || 51 ||

A° atanoḥ kāmasya bahulāyāś ca śriya ālayatvaṃ kalayatā gṛhṇatā kuṭajākhyakusumanicayena nakṣatragaṇavad ācaritam. nabhasi śrāvaṇe 'ntarikṣe ca. candrākārair dalaiḥ pallavaiḥ, candrasya ca dalena khaṇḍenojjvale rucire || 52 ||

A° vāri vikira jalaṃ vikiran ityādikam ācaran jalado viyutāṃ viyoginīṃ na na vaśām, api tv āyattām eva cakāra. vikiretyādau ‘samuccaye 'nyatarasyām’ iti loṭ*. hir ādeśaś ca. ācaran iti sāmānyavacanasyānuprayogaḥ ‘samuccaye sāmānyavacanasya*’ iti || 53 ||

A° nigūhanena sthitimataḥ sukhitān ittham iva ravais taruṇān ambudo 'bhyadhāt. atimato 'tīvābhipretaḥ, samāgamakāraṇatvāt || 54 ||

A° 55 ||

A° alātam ulmukam, tatsadṛśī taḍid āvirabhavat prakaṭībabhūva. samavartī yamaḥ || 56 ||

A° āmalais tarubhedaiḥ kandalaiś ca latāviśeṣaiḥ satī śobhanā śrīr yāsām. amalaiś ca kandair bisair anyair vā mūlair lasantī śrīr yāsām. girimallikā kuṭajam, tacchabalitatvād bhramarair valitā veṣṭitāḥ || 57 ||

A° navo dhūrgataś ca paradhārādhirūḍhaḥ kāmo yāsāṃ tathāvidhā vadhūr abhrapavanaś cakāraiva. kuṭajādayo vārṣikāḥ kusumaviśeṣāḥ || 58 ||

A° mālatīkusumam eva mudgaraḥ praharaṇaviśeṣaḥ, sa eva smṛtibhuvaḥ sakāśād āgatena apaścimena prahārāntarāpekṣiṇā prahāreṇa mūrchitā yoṣitaś cakāra. mālatīkusumam eva kāmasya mudgara iti tu na yuktam, mudgaraśabdasyātra sāpekṣatayā samāsāprasaṅgāt. madarase madajanake madhuny ādaraḥ saṃbhramo yeṣāṃ tathāvidhāḥ sāravāś ca bhramarā yasmin || 59 ||

A° āyataṃ bhujalatāmadhyaṃ priyatamā kam īpsitaṃ priyaṃ nānayat? sarvam eva nijā vadhūḥ pariṣasvaje. harir aśvaḥ. rado dantaḥ. kālikā meghapaṅktiḥ, aśvānāṃ vayovijñānacihnaṃ ca. māna eva tamaḥ, mālinyahetutvāt || 60 ||

iti varṣāḥ

A° śaradā hetunā mudam āśrito janaḥ sutarāṃ damasya śānter laṅghanam akarot. apaghanā megharahitā. apaghanāś cāṅgāni. hṛdayahāriśobho nava iṣa āśvayujo yasyām. hṛdayanandanaś ca śobhano veṣo yasyāḥ. veṣo veśa ākalpa ity anarthāntaram || 61 ||

A° kamalānāṃ komalaṃ kuḍmalaṃ janānāṃ haste yatra tadbhāvaṃ dadhatīṃ śriyaṃ śaraddivasā ūhire dadhuḥ. turagā iva. tair api kamalahastā śrīr uhyate, tatsaṃnidhau śriyaḥ sthānāt. kaṃ jalaṃ śiraś ca dhārayantīti kaṃdharā jalabhṛto grīvāś ca. ‘saṃjñāyāṃ bhṛtṝvṛjidhārisahitapidamaḥ*’ iti khac || 62 ||

A° udārayā mudā yuktam itīva cintayaj jalajam ātapasevāsaspṛhaṃ vyakasat || 63 ||

A° candrakai rājitāḥ śobhitās taiś citraiḥ śikhaṇḍibhir mayūrai rucirā rucir nālabhyata. citraśikhaṇḍinaś ca saptarṣayaḥ. taiś candrakarair ajitair api niśāpagame na dīpyate || 64 ||

A° īyivat gatam. samabhihāraḥ paunaḥpunyam. avikalaṃ samagram || 65 ||

A° tāpavighātasya viparyayo 'nyathātvam atrāparighātaḥ. tatsthityā vilakṣatā trapā. ayukchadāḥ saptacchadās teṣāṃ kānanaiḥ, ayukchadakānāṃ vā ānanair mukhair asamahāsaṃ kṛtvā niyatam ambudā ahāsiṣata. vayam adhunā tāpopaghātapaṭavaḥ, na yūyam itīva vikasvaratvena hasitā ity arthaḥ. hāso vikāso hasanaṃ ca. ahāsiṣatety upadhāvṛddhir ātmanepadaviṣayatvāc ciṇvadbhāvaprasaṅgāc ca. tasmāt kānanakartṛko 'samo hāso yatra tathā kṛtvā aha kaṣṭaṃ āsiṣateti yojyam || 66 ||

A° candrāṃśavo bhramarāṇāṃ kumudeṣu dalayantraṇaṃ pattrabandham adalayan bibhiduḥ. davathuḥ saṃtāpaḥ || 67 ||

A° adhikastavanato ramyatayā bahalastutibhājo vanataḥ kānanāj jalād vā kamalarajo vātānāṃ samūhaḥ ..., kusumitatvād viruddhadarśanā diśaḥ pidhātum iva. kusumitā rajasvalā api. nuśabda ivārthe || 68 ||

A° ghanānāṃ jālasya tiraskṛtir antardhānaṃ yatra tasyāṃ śaradi nadītaṭair jaghanajā kāntir atanyata. śakunayaḥ khagāḥ || 69 ||

A° ucchvasan madhu makarandaṃ yatra, karīraiś ca tarubhedaiś citā vyāptā sthitir yasya tādṛśaṃ vanaṃ gṛhītavatāṃ bhramarāṇām alasatā kvacin nāsīt. kusumam apy ucchvasad vikasvaraṃ madhukarībhiś ca racitasthiti kṛtāvasthānam. ṛtuḥ prāpto 'syārtavam, ‘ṛtor aṇ*’ ity aṇ. lasatāṃ krīḍatām || 70 ||

A° vitathā niṣphalā ākhyā pratītir yeṣāṃ tadbhāvo bāṇākhyakusumasamūhena śaratsaṃbandhinā dhṛtaḥ, viyoginīmanobhedanāt. bāṇāś ca śarāḥ sūkṣmaśaravyabhedakā vitathapratītayo na bhavanti. śarā asanāś ca tarubhedāḥ, śarāsanaṃ ca dhanuḥ. alavaṃ prabhūtaṃ tāpaṃ karoti yas tena || 71 ||

A° rasaḥ pāradaṃ tatkriyā dhātuvādas tayeva śaracchriyā sthitir avāpi padaṃ nibaddham. āgamaḥ pravṛttiḥ śāstrasaṃpradāyaś ca. tārā nakṣatrāṇi tāraṃ ca rūpyam. kālikā kalaṅko vyājaś ca tāmrādikṛtaḥ. candraḥ śaśī suvarṇaṃ ca. kamalāni padmāni, kamalā ca lakṣmīḥ || 72 ||

A° kaṇiśaṃ sasyamañjarī. kalamaḥ śālibhedaḥ. kalo manoharo mandraś ca yo ravas tenākulaṃ kṛtvā || 73 ||

A° navaṃ saro viloḍayituṃ haṃsānāṃ gaṇasyāvasaraḥ prasaṅgaś cirād abhūt. kuṭumbinyaḥ priyā haṃsyaḥ || 74 ||

A° niṣkuṭajā kuṭajarahitā, kuṭajānāṃ vārṣikatvāt. niṣkuṭā gṛhārāmās tebhyaś ca jātā. asamo 'nanyasadṛśaḥ. śaśiprabhā yoṣito 'pi, śaśinaḥ prabhā yāsām iti kṛtvā || 75 ||

A° apāyayat pāyayāmāsa. kvacit ‘adhāpayat’ iti pāṭhaḥ, tatra ‘pādiṣu dheṭa upasaṃkhyānam*’ iti ‘nigaraṇa-*’ iti prāptasya parasmaipadasya niṣedhāt kartrabhiprāye kriyāphale ‘ṇicaś ca*’ iti taṅ. raso madhu stanyaṃ ca. jarasaṃ vyatipetuṣī jarām atikrāntā. ‘jarāyā jaras anyatarasyām*’ iti jaras || 76 ||

A° sarabhasenātmanā hetunā puraḥsarāsu sārasīṣu anurāgabhareṇa pūritā ye sārasā lakṣmaṇās tair mukharitaṃ saro bhramarāṇāṃ kvaṇatāṃ sarasatvam akarot. raso rāgaḥ || 77 ||

A° tālāḥ karayoḥ parasparam abhighātāḥ, teṣāṃ layaḥ śobhā śleṣo vā. gītam eva gītakaṃ gānam. gītakaṃ madrakādiviśiṣṭaṃ gītaṃ prakaṭatālalayaṃ bhavati. tatra tālāś cañcapuṭacācapuṭādayaḥ. teṣāṃ layo drutamadhyavilambitabhedena tridhā kālāntarānuvṛttiḥ. uktaṃ ca-‘tālaḥ kālāntarasthāyī drutamadhyavilambitaḥ | tridhā laya iti prokto badarāmalabilvavat ||’ iti. pracure sasye raso yasya. jighatsatas tad evāttum icchataḥ || 78 ||

A° samadaḥ pratigajo 'treti bhrāntyā kṣubhitatā kṣobhas tayā vyāptān anilaḥ kuñjarān akarot || 79 ||

[iti śarat ]

A° himaṛtāv ity atra ‘ṛty akaḥ*’ iti prakṛtibhāvaḥ. karṇikā bījakoṣaḥ karṇābharaṇaṃ ca, karṇau ca śrotre. vimalitā mṛditā dhavalitā ca, ata evālināṃ tāpakṛt || 80 ||

A° śītabādhabhayenārtayeva latayā sāliṅganaḥ kṛtas taruḥ śuśubhe. caturayā prauḍhayā || 81 ||

A° rate lālasā ruciḥ || 82 ||

[iti hemantaḥ ]

A° nāsti karāṇām uṣṇimā saṃtāpo yasya tādṛśo gopatir aṃśumān yatra || 83 ||

A° ghanasāraṃ karpūram. mukhāni vadanāny api. anavaraḥ śreṣṭhaḥ || 84 ||

A° haimaṃ tuhinasaṃbandhi. kamalākaraḥ śrīprado 'pi. āpadi malinaḥ ko nāma prakarṣeṇa kṛtopakāram api na muñcati. ‘praṇayaprakṛtim’ iti pāṭhe snehakāraṇam ity arthaḥ || 85 ||

A° kvaṇatāṃ bhramarāṇāṃ paṅktyābhivyāptatvād ittham iva kundaṃ tapasi māghe 'bhyadhāt. hasad vikasat || 86 ||

A° himartor udayāt aśanair amandaṃ aṅganā udakaṇṭhiṣata sotkaṇṭhā jātāḥ. lavaṅgaṃ puṣpabhedaḥ. araśanaiḥ śītavaśān mekhalāśūnyaiḥ || 87 ||

A° phalinī priyaṃgulatā. sādhuḥ śreṣṭhaḥ. madhuvratā bhramarāḥ || 88 ||

A° girigahane bhramaro lavaṅgasya lavam āśritas tapaso māghasya phalaṃ tam evājñāsīt. girigahanasthaś ca munis tapaso vratasya phalaṃ dvandvasahiṣṇutādi samanubhavati. prasavo janmāpi. saurabhaṃ yaśo 'pi || 89 ||

A° kṣaṇadā rātriḥ, tasyāḥ suratotsave kṣamatvaṃ dīrghataratvāt || 90 ||

A° rajany eva rākṣasī tayā ca kā yoṣito nāvacakhādire? sarvā eva grastāḥ. khādiraṃ śalyaṃ khadiradārumayaḥ kīlakaḥ || 91 ||

A° nāsti lavaś chedo yasyās tādṛśī līlā yasya tadbhāvo yoṣitām āsīt. asamahāsam asādhāraṇahasitaṃ rataṃ nidhuvanaṃ yasyāṃ sā. madhunā puṣparasena. saratā pravahatā. kṛtaḥ ṣaṭpadīnāṃ rasamaho rāgotsavo yayā sā lavalīnāma latā ca śuśubhe || 92 ||

A° ‘dayitaṃ prati na kopo yuktaḥ, tam ānaya tvam’ ity āśayena yoṣid anavame śreṣṭhe mandarasya sānuni āliṃ gatā sakhī jagāma. navam apūrvaṃ amandarasā bahalānurāgā anunītiḥ prārthanā yatra tathā kṛtvā ca tena āliṅgatā saṃpariṣv ajamānena sā prasāditā || 93 ||

A° sthalīṣu vikasitā amalāḥ kesarāgā bakulataravo yasya taṃ giriṃ draṣṭuṃ sarāgam alake gaurī spṛśann īśvaro viniryayau. lulite kuṭilīkṛte || 94 ||