VI. Parvatavarṇanam

akharvam aurvāgnim ivodadheḥ plutaṃ phaṇīśvaraśvāsasamīraṇeraṇaiḥ| jvalatprabhāḍambaracumbitāmbaraṃ prakṛṣṭam aikṣiṣṭa sa candanācalam|| 1 || śritaṃ tyajadbhiḥ śamibhiḥ śarīrād arīn atāntaṃ badarīnatāntam| śriyaṃ śrayantaṃ śakunipravṛtta- madāravaprāṃśu madāravaprām|| 2 || ṣṭhyūtāmbaraplāvi viśālaśṛṅgaṃ jyotīrasajyotiṣam aṅkasūteḥ| bālasya saṃdarśanakāmyayendor dyāṃ kṣubdhadugdhābdhim ivojjihānam|| 3 || amandam udyadvasudhāmahāsā sudhāmahāsānum alaṃcakāra| uddāmadhīradhvanikuñjarā yaṃ nikuñjarāyaṃ dadhatī taṭorvī|| 4 || yasyāgrabhūḥ śyāmalameghamālā- saṃnaddhajāmbūnadasānur eti| kāntiṃ nitāntajvaladujjvalārcir- uddhūmadāvānalamālinīva|| 5 || yatrālasaprakramasārasālaṃ masārasālaṃ dadhatī dhinoti| ākrīḍabhūr acchidurāparāge durāparāge 'pi ratiṃ dadhānā|| 6 || yatkānane viśramakāmyayeva sacandanāśleṣaviśeṣaśīte| nijoṣmabhīṣmārcirudūḍhatāntir dadāti dīptāṃśur asavyayātrām|| 7 || paraṃ padaṃ kāmicamūratānāṃ voḍhāram urvīṃ sacamūratānām| indur vyanakty āśu vihāyasā yaṃ sadaṃśumattām avihāya sāyaṃ || 8 || tadutsukāntaś carabandhubhūbhṛd- abhyarthanapreraṇayeva nūnam| karoti yasyāvaratāya kukṣau vīcīkarākarṣaṇam amburāśiḥ|| 9 || samudratārambharatā yadaṅke samudratāraṃ bharatāndhavāyāḥ| vibhāvayanti sma yato niśānāṃ vibhāv ayanti smayato layaṃ bhāḥ|| 10 || athācalālokanalolalocanaṃ vilokya viśrambhabhuvā bhuvaḥ patim| jage vacaś cāṭu vicitrabāhunā giraḥ suhṛtsaukhyaphalāni vāgmināṃ || 11 || kusumasudhām alayo 'ga- styanute yasminnn apuḥ sudhāmalayo 'gaḥ| suravasudhā malayo 'ga- syaindrasyāsthaiṣa so 'sudhāmalayogaḥ|| 12 ||

|| pādaikaikayamakam ||

udbhūtadhātudhṛtakuṅkumapaṅkapiṅga- tuṅgottamāṅgabhṛtapuṣkalapuṣparāśeḥ| dyaur aṅkam asya dayiteva tatoḍuhāri- hārādhirohati dharādharanāyakasya|| 13 || naya samayāva mayā vaḥ proktaṃ prītiṃ gatāmayāvama yāvaḥ| gāṃ samayā vama yāva srāviṇam adriṃ prakāmayāvam ayāvaḥ|| 14 || dvipadīpadatālayogabhāsaḥ sahasāraṅgavarāharāsabhājaḥ| dadhate rasabhāvilāsyaśobhāṃ samam eṣo 'drir imā naṭastriyaś ca|| 15 || eṣaiva sā niyatam asya śiro'grabhūmir bhavyā sabhā maghavato 'hitare 'phalo 'pām| nāyaṃ tapovanabhuvaṃ ca bibharty adūra- bhavyāsabhām aghavatohitarephalopām|| 16 || prakṛtivikāsinā kaṭakinā sutarām abhimatasāmajātatarasā balinā| alam acalaḥ samākramitum eṣa mahīṃ nanu nayavartmaneva nṛpatir vapuṣā|| 17 || vahati govrajamaṇḍalaṃ ārtatā hṛd ayam utkaṭakambalavallavi| iha raghor akaronmṛgayāṃ mahā- hṛdayamut kaṭakaṃ balavallavi|| 18 || premodayārdramanasāṃ na hi kāminīnāṃ preyasy asahyam iha kiṃ cid atīva vaktum| asya dyucumbini taṭe taraṇer nalinyaḥ śliṣṭaṃ pibanty api jagattrayatāpi tejaḥ|| 19 || iha yā ghnatī khagasabhāratīrāmayān uditā sarit tarusabhāratīrā mayā| dhriyate priyo 'tra rasabhā ratī rāma yā smarasaṃgamād alasabhāratīrāmayā|| 20 || iha viracitaśuddhavarṇaśobhā suratarujākaraṇehitasvabhāvā| lasati navasudhāmarālatārā naṭavaniteva raseṣu kānaneṣu|| 21 || ghaṇṭāvalī vahati na sthitim atra naddha- kācāravāṃ śakavalādaratoraṇeṣu| ṣaḍ vairijeṣu muniparṣad alabdhaśaktiḥ kā cāravāṃśakavalādarato raṇeṣu|| 22 || kṛtanandanāgadamanaṃ kṣamayā gatam arhatāṃ śubhavibhāmahanam| bhṛtadakṣiṇāśam atijātiruciṃ praṇamanty amuṃ jinam iveha janāḥ|| 23 || ko nāma nātithir ihāśramakanyakānāṃ vācā rameta madhurasvarayā rasena| sarvatra śāntir uciteti ca dharmavṛttāv ācāram etam adhur asvarayārasena|| 24 || asyotsaṅgāsaṅgi maṇiprākaṭamūrteḥ sampaśyantyaś cāruṇi cāmīkaravapre| svaḥsundaryaḥ kalpitam ākalpam analpaṃ ratnādarśaṃ maṅgalam ity eva vahanti|| 25 || sphuṭayati kaṭakorvīr asya bibhrat karaughaṃ viśadanavam asannādīprabhopatyakā māḥ| api madayati bhṛṅgas tāpasīḥ puṣpite 'smin viśadanavamasannādī prabho patyakāmāḥ|| 26 || mandāramandirapurandaranandanorvī- mandīkṛtodyadaramandarakandaraśrīḥ| utkandakundadalasundarasinduvāra- saṃdohasāndramakarandamado 'yam āste|| 27 || bibharti bhūr atra vanaṃ karāla- kālīyakāmānalatāpamiddham| nāśīśamat strī ramaṇasya kaṇṭhe kālīyakāmānalatāpam iddham|| 28 || ākarṇitā vikalakomalakinnarastrī- gītakriyāśravaṇarodhitarathyaraṅgaḥ| naśyannimeṣamunimaṇḍaladṛṣṭidṛṣṭaḥ prāpto 'tra dīrghayati vāsaram uṣṇaraśmiḥ|| 29 || iha palvalacāriṇāṃ rave bisaromanthakaṣāyatā rasāt| jaladher adhikaḥ saro'mbhasāṃ visaro manthakaṣāyatārasāt|| 30 || mandasyandaṃ sundaravidyādharanārī gītadhvānaṃ bandhuram ākarṇya rasena| nānātālanyāsajuṣaḥ śikṣitum uccair abhyasyantīva pratinādair iha daryaḥ|| 31 || sarati maruti nāmbu haṃsasvanaiḥ kalam akaṇi śaśāka kā sā ratā| viraham iha ca soḍhum atrocchvasat kalamakaṇiśaśākakāsāratā|| 32 || surapoṣayāvikalahārayoccakair atikālakāntakaravāladhārayā| madanārtayā nasamarāgatāntayā bhuvi bhāti śūraśabaraśriyāpy ayam|| 33 || iha vahati sariti saṃśrita- naladamayantīratā rase vāviralam| sthitayuvamithunāsya taṭī naladamayan tīratārasevāvir alam|| 34 || nairmalyapratiphalitasphuṭo bhruśārāḥ śarvaryāṃ marakataratnasānubhāgāḥ| kahlārocchvasitasaraḥsamūhabhāso bhṛṅgāṇāṃ vidadhati vipralambham asmin|| 35 || puṇyātmaiṣa girir vinopakaraṇaiḥ prastauti śāliśriyaḥ kedāreṣu madārasatkurarayākārān alinyāsataḥ| padmān āvahate tathā parimalān asmin vahantaḥ kṛtāḥ ke dāreṣu madārasatkurarayākārā nalinyā sataḥ|| 36 || dṛṣṭyā kurvann āsravāntaṃ sravantīr bibhrāṇo 'yaṃ sābhrarandhraḥ purandhrīḥ| śuddhaḥ śuddhāntaśriyaṃ saṃvidhatte kroḍakrīḍādakṣiṇo dakṣiṇābdheḥ|| 37 || nandakā nollasallāsahaṃsā na vaḥ kānanaṃ prāpya līlāsahaṃ sānavaḥ| bibhrate hāritāṃ hāsadā mālayā ramyayā śākhināṃ hā sadā mālayā|| 38 || pravighaṭitavikaṭadalapaṭalapuṭa- sphuṭadhavalakamalakuharacaladaliḥ| tvadabhigamanarasarabhasataralita- prakaṭanayana iva vahati rucam ayam|| 39 || yoṣāṃ pṛṣanmarud akārayata priyāṅka- vāsaṃ na hāsarasi kāṅ kurarājire 'ṇuḥ| atra priyeva nalinī natim eti bhānāv āsannahāsarasikāṅkurarājireṇuḥ|| 40 || vṛṣṭicchedāśaṃsicalākhaṇḍalacāpa- bhrāntitrāsāyāsaparimlāpitapiñchān| ratnacchāyocchrāyasamācchāditameghaḥ prāvṛṭkāle 'pi vyathayaty eṣa mayūrān|| 41 || amuṃ nidānaṃ vidur āyatīnāṃ neha prabhāvāś chidurā yatīnām| atrātanoḥ kārmukaṃ āvileṣu nālakṣyate nāyaka mā vileṣu|| 42 || atyujjvalormikamahākaṭakaprakāśam uccair udūḍhaghanasāraparāgapūram| madhye niṣaṇṇadinanāyakaṃ āhur enaṃ hemāṅgadeham iva bhūbhujam arthabhājam|| 43 || asyākuṇṭhā nīlakaṇṭhe 'pakaṇṭha- mārākalpā jayyajalpākarāmā| varyā kuryāt kasya nānandam eṣā sārādhanyādhānadhānyādharā sā|| 44 || sa śivam iha sadākṛtiprakāśaṃ na ca viṣameṣu madena samprayuktam| svarucikapiśitāṃsamāṃsam adrir vahati yuvānam ayaṃ na yakṣacakram|| 45 || yo nāma yogabhṛd iha pratanoti buddhīḥ sa hi āgamastimitamandarasānutattvam| prāpte 'tha śṛṅgam atituṅgatayābhibhūta- sahyāgamastimitamandarasānutattvam|| 46 || gururandhrasamīraṇānuṣaṅgāt tarubhiḥ sānuṣu saṃtataṃ caladbhiḥ| klamino 'ntakam īyataḥ kharāṃśor vyajanair vījayatīva vājino 'yam|| 47 || asmai vismāyibhāse nanu namati na kaḥ pāpināṃ vṛttim uccair akṣodīyānapātre 'dhvani dhanamalināṃ sārasāṃyātrikāṇām| dhatte līlāṃ gatiḥ sā bhṛśam iha sudṛśāṃ kānane caiṣa dhatte rakṣodīyānapātre dhvanidhanamalināṃ sālasāṃyātrikāṇām|| 48 || uccoccacandanatarūttarasālasakta- sarpaprasarpiphaṇaphūtkṛtadhūmadhūtam| atraitya locanakulaṃ taraṇes turaṅgā raṅgatkṣayekṣubhitakūbari kūṇayanti|| 49 || bhayāpanībhūribhayāpanī bhūr anāvilāsyāmaranāvilāsyā| virājatībhāravirājatī bhā varājirā mādhavarājirāmā|| 50 || rāgopāttair yuvabhir iva suśṛṅgārair gosaṃghātair upavanaratisaṃcāraiḥ| aśrāntyaiva śramaśamanasaromanthair loke notpadyata iha nacirād uccaiḥ|| 51 || bhavati kuñjadarīṃ gahanāṃ girer aviramaj janakāmam ahānitaḥ| ratigṛhāṃś ca bibharty ayam uccakai ravir amajjanakāmam ahānitaḥ|| 52 || śayitakarālakañcukikule kumudvatīnāṃ gahanagṛhe 'sya sālabahule sakhīva saukhyam| diśati niśi praveśya śanakaiḥ priyendupādān vikaṭakavāṭapaṭṭavivṛtivratātra vātyā|| 53 || vapuṣi lalitāṃ bhūṣāṃ patyā purandhrijanaḥ kucair navanakhacitair uccakrāntair atītanadānate| iha maṇimayaiḥ sindhuprītyai tarattarubhis taṭair navanakhacitair uccakrāntair atītanadānate|| 54 || prāgbhāradīrghadṛśadujjhitanirjharāmbu- lambipravāhavikarālakaraḥ karoti| sindūrasundaraparāgapiśaṅgamūrdhā rambhāvijṛmbhitarado 'yam ibhānukāram|| 55 || kamaladalāvalī sthalam ihādhitiṣṭhati niraṅkuśā kuśacarad- galadalasādaraṃ kumudayoṣitaṃ na rajanīkaropamalayā| vrajati ca tṛptim atra hi rucā cirasya parirabhya rāgarabhasād galadalasādaraṃ kumudayoṣitaṃ na rajanīkaro 'pamalayā|| 56 || lakṣmīlakṣyair lakṣaśa indīvaranīlaiḥ phenasphītais tīrthabalair nāgapatīnām| vyāpto bhūbhṛt saravata eṣo 'nuvidhatte harṣotphullallocanasaṃghasya maghonaḥ|| 57 || iha bhūḥ samūḍhanavanīratāvaryamā nutim arhati pramadanī ratāv aryamā| bhramati pravṛddharati mekhalāpaddhatiṃ munir ātanoti ca śame khalāpaddhatim|| 58 || dehaṃ parodayadhiyeha sa bodhisattvaḥ patye bhujaṅgamabhuje patatāṃ nivedya| nirmokamaṇḍalam aśaṅkitam aṅkasaṅgi nāgīmukhāmburuhacumbanacuñcuvakre|| 59 || acala eṣaś cakāsti suraśriyāṃ kurarakīśakirātatayānayā| jagati kuñjasuvāsyararājitaṃ kurarakīśakirātatayānayā|| 60 || amī dṛśyante 'dreḥ savidhajaladhidvīpaluṭhitāḥ suparṇakṣuṇṇānām iha phaṇavatām asthinicayāḥ| vikarṣaty adbhir yā sudaragatanāśa.thitamatiś calair vīcīhastair jaṭharaśikhinidhyāpanadhiyā|| 61 || vikasati marud iha mṛducala- dalikamalanalohitena vadanenāyam| subhaṭaḥ śliṣyati kopād alikamalanalohitena vadanenāyam|| 62 || adhiśirasam ihāsau ratnarambhā mukhāgre sphuritarucirapatraḥ prāpya bimbapratiṣṭhām| karaparigatadhātūddhūtareṇur vivasvān bhavati saralanālottālatāmrotpalaśrīḥ|| 63 || priyājanaṃ prāptarasaḥ kalāsu tyāgī caraṃ sa prasaraṃ ca gītyā| iha priyaś cumbati cārucāṭu- līlāvile talpatale vilālī|| 64 || dhyānāṣṭake gataviparyayaṃ āryasatyair dṛptendriyāḥ śamavino 'tra vipaśyanāḍhyāḥ| dhātutrayāpacayataḥ pratisaṃvidarham arhattvam ucchvasadabhijñam avāpnuvanti|| 65 || suratāsthayā praṇatatā suratāḥ samayaṃ gatāḥ smaravilāsamayam| dadate pramodam iha kundada te dayitehinaḥ svarabhasād ayi te|| 66 || stauti kesarikulaṃ drutanāgī markaṭaṃ kṛtrimadañcitayānaḥ| grīvayā mudam agamac ca gariṣṭhā markaṭaṃ kṛtrimadañcitayānaḥ|| 67 || ihāsthito niyamasamutthayā muniḥ samuccakair adhita rucā ripūṣaṇam| giriṃ tatair imam api nā ādade priyā samuccakair adhitarucāripūṣaṇam|| 68 || syandanasya śikharair asau satāṃ dakṣiṇodyatirayaṃ prabhāvataḥ| āsravān iha ca bodhabandhurād akṣiṇod yatir ayaṃ prabhāvataḥ|| 69 || nārīsaṃhatir atra pātum aśituṃ rantuṃ varītuṃ varaṃ dātuṃ gātum udāsitā mayugatā nāsāratā lāsinī| rājījīvapatatriṇāṃ sthitim iyaṃ ratnasthalīṣu ādarād ātuṅgā tu mudā sitāmayugatānā āsāratālāsinī|| 70 || nāryo diśantī āgasi rāgayukter asāma yūnāṃ na ca codayante| nāṭyāya ceto 'tra ca nāṭakīyā rasā mayūnāṃ na ca codayante|| 71 || ruciracitapramodalavalīkalatābhavanaḥ smaram ayatīritāratim itārikanāvadaraḥ| ruciracitapramo dalavalīkalatābhavanaḥ sma ramayatīritāratimitārikanāvadaraḥ|| 72 ||

|| samudgakaḥ ||

dagdham api smaraṃ ghaṭayati sphuṭam upavanabhūr atra parāgatā sumanasā manasijavanataḥ| ghaṭṭanato 'tra sa vṛṣagaṇaḥ kriyata iha rater atraparāgatāsumanasām anasi javanataḥ|| 73 || vividhudhutatapāpā rarakṣa kṣapāpā khakhananajajapāpāya yatra trapāpā| na nagagajajapāpāvavapraprapāpā mama raravi vipāpābha bhadra drapāpā|| 74 ||

|| āvalis ||

itthaṃ guṇā diśati te sukham alpam urvī sārāvatāsamavanā vivarāhitāntā|[vivara-ahi-tāntā] sphītaprasaktaphalinī saphalā phaleṣu- sārāvatā samavanā vivarāhitāntā|| 75 || vahati mahāmahamahatī vādanavāsānatān asau ānadavā| haratī ca taṭī padyāntajavā vādanavāsā natānasā vānadavā|| 76 ||

|| yamakapratilomabandhaḥ ||

yogāt ādhāraḥ kurvāṇāṃ kuvalayavasatilayabalo nutarṣabharocitaḥ mālā no nāpannāgāraḥ sakalam avasudhavaśaraṇo 'nukampikapotakaḥ| mañjūṣābhāsā mantrī mā nalinavanaviśadahitataḥ kule khalatākaro nākāṃśor ājīvair hīnaḥ samararasita visarati vayaḥ sa māgadharājitaḥ|| 77 ||

|| mahāyamakam ||

eṣa mahībhṛt pravidadhad aśanaiḥ śāśvatikāśritaśuciśaśibhābhiḥ kairavamānaṃ surasavanam itaḥ sāgarayojananayanadagehaḥ| dyām avadārya sthita iha śikharais tuṅgataṭas trijagati nanu nītaḥ kair avamānaṃ surasavanamitaḥ sāgarayo jananayanadagehaḥ|| 78 || vāsavāsatānyamānamānyatā savāsavā tāpanīyanīlapālyapālanīyanīpatā| sīmatārapādapā supād apāratāmasī hīmatāsibhā cakāsti kācabhāsitā mahī|| 79 ||

|| pratipādapratilomaḥ ||

asmin āste saiddhaṃ sainyaṃ nayanayanam anamam avamavamam amama śākhāṃ śītaṃ śliṣyaty uccair ahir ahitarataravir aviratam atama| bibhraty ambho nadyaḥ kīrṇaṃ śaraśaraṇaraṇarasika sikatilatila hemakṣodair antaḥkrīḍā śakaśakalikalikalakalakamahima hi|| 80 ||

|| āvalis ||

pulakabhuvāmbunā naṭasabhā satām iha rasodayasya vikalā navabharatān atāyanavidhāv adhāvi nayatānatārabhavana| bhavati na ceha candanavanaṃ viṣaktaviṭapaughaśaṅkaṭatayā dinakaratāpapāṭitaśilātalāśitaṭipāpatārakanadi|| 81 ||

|| lalitaṃ yugmapratilomaḥ ||

netrākṛṣṭer ihādhivrajam alasalasadvallavīdorlatābhiḥ kīryante śikaraughāḥ sakalaśi valatā nāvanītāmathāpi| śṛṅgaśreṇī ca tuṅgāṅgaṇamaṇir amunādhaḥkṛtāśeṣaśailā kurvāṇenātmatuṣṭiṃ sakalaśivalatā nāv anītām athāpi|| 82 ||

kapphiṇābhyudaye mahākāvye paratavarṇano nāma ṣaṣṭhaḥ sargaḥ||