|| sa devo mandarācale girijayā
valambito yugapad eva sarvartubhir asevyata prasavāḥ kusumāni arīṇāṃ vijetṛtvā
d anaghā adhicchadmacāriṇo pratihatā vā bhujataravo yasya sa
madhupānāṃ rājibhiḥ pa
rājitamanasvinīmamasaḥ sumanasaḥ puṣpāṇi tatra tādṛśaṃ jagat surabher vasantasya |
śobhām avahat_ | sumanobhis surabhis svāmodaṃ jagac chriyaṃ dadhre iti vā yojanā vi
plavo bādhaḥ | sphuṭitāni bhinnāni¯¯¯¯ tyādinātra nakārasya ṇakāraḥ
yamena se
vitā dig dakṣiṇā tām apāsya raviḥ | aiḍaviḍo dhanadaḥ āśrayaḥ patir yasyāstāṃ diśam u
ttarām_ āśiśriyat_ sevitavān_ utkaṇṭhatānurāgas tenaiva utsuko hi kāmī¯
tayā yameneva kenacid adhiṣṭhitāṃ yuvatim utsṛjya kasye
tipadyate asumatāṃ prāṇināṃ sumatāṃ atīva śītoṣṇayor abhāvād atyantarucitāt_
tilakas tarubhedair ujjvalapattrābhiś ca latābhis sahavartamānā giribhuvo ramyāṃ
sthitim adhārayat_ | vanāni kānanāni jalāni vā tilakaś citrakaḥ pattralatāḥ
pattrabhaṅgāḥ tatsahitāś ca kāminyo manoharasthitayaḥ
te samāsoktivaśāt_
rucir abhilāṣaḥ kāntiś ca madhuḥ puṣparaso madhuś ca vasantaḥ
avatīrṇamanobhavatvāt paravatīḫ paratantrā madhuliho bhramarāḥ |
teṣāṃ saṃhatir asu
khāyatā sukham anvabhūt_ sukhādibhyaẖ kartṛvedanāyāṃ kyaṅ_ ¯¯¯ kusumauṣadhi
sambandhino rasasya ¯¯¯¯ saṃgrahaḥ pānan tena susthitā śobhanam āsitā uktaṃ ca
nekaraso vyavahāro rasāya ||
¯¯¯¯jāmātā ca
kusumitā rajasvalā api priyāḥ
prītihetavaḥ madanaś ca kāmaḥ parabhṛtāḫ pareṇa poṣitā pṛthagjanā api
madena
uddhaṭā mukharīkṛtāḥ madhuretyādiviśeṣakam_ iti rasena visṛṣṭāyās savayasyau
vacanenāgate priyatame viṣaye āyutaṃ mānaṃ muñcanti yās tathāvidhā yoṣito ba
bhūvuḥ mādhavī atilatā muktalatā malīmasāḫ pāpāḥ smarasya samās samucitāḥ
taruṇīr ityarthaḥ
pakṣmabhiḥ kesaraiḥ karālatā vyāptir bhāsuratvaṃ vā śucitayāpy upala
kṣito yad eṣaḥ vākas tāpayati tad ayuktaṃ vira
tayā pravṛddhayā pakṣmāṇi netralomāny api karālaṃ bhīṣaṇam api madhu madyam api
tat ta
t tasmāt tat tad bahuvidham uktvā taṃ dayitaṃ satvaram ānaya na vayaṃ kālakṣepasahiṣṇava iti
bhāvaḥ
paṃkajabījaṃ padmākṣaḥ vyavadhir ācchādanam_ striyā virahe sati vadhayoga
kṛto ghātakāḥ strīhananāc ca madhyapānaprāgalbhyaṃ malinātmanāṃ dvijānāṃ sāhasaṃ kiyat_ ||
jaḍatayā maunena na tyaktāḥ bāliśatayā ca maugdhyena na sahitā iti virodhaḥ jaḍata
yā śaityenānapākṛtaḥ navāni ca tāni aliśatāni tair anvitāḥ ||
¯¯riṇā rucir yasyāḥ
iti cārthadvāreṇa viśeṣaṇam_ ||
caramaḥ paścimaḥ saṃpuṭaḥ dvayam_ anugiraṃ giri
samīpe
tvā
kusumam eva kośaḥ | caṣakaṃ tam eva taror nāyakaā
tā sammukhaṃ parivṛttā madhu makarandaḥ surā ca balī hara
kesarāṇi bakulāny eva ketūnāṃ dhvajānāṃ śatāni yasmin_
madhor vasantasya saṃgamā
n niśayā mukhe prārambhe kaluṣatā nāpi na prāptā tadā diśām atiśayena vaiśadyā
t_ aniśaṃ sadā yāpitam ativāhitaṃ mānaṃ parimāṇaṃ dairghyaṃ yathā vasante rātrīṇāṃ
tānavotpatteḥ | kāminī dvitīyakāminyā kṛtaśamanavighnatvāt_ cireṇāpi samā
gate preyasi na vadane kāluṣyam āpnoti madyasaṃparkāt_ || madhu madyam api māno bhimā
no pi
sarasijānām urasimadhye bhramaraiḥ
racchadaḥ ca pracchadapaṭaḥ sajānibhis sa
kuṭṭaśityākhyena ceṣṭi
tena manaẖ kāntasya vadhūr ahṛta samāvarjayat_ || prāṇeśagāḍhabhujapāśanipīḍitā
nām uddāmaharṣabharanirbharamānasānām_ hī duẖkhayasy alam alaṃ dṛḍhamūḍhavākyai
s saukhye pi duẖkha iva kuṭṭumitaṃ vadanti ||
stanavatī yuvatiḥ sā smarasyāsau sakheti vasanta
sya saṃsthitim iva samamīmanat_ | saṃmānayāmāsa yato navo yasyāvayava ekadeśo
ṅkura evābharaṇaṃ yatra tādṛśīṃ śriyaṃ dhārayantī |
ahāryā girayas teṣāṃ bhavasya śakter u
pacayaṃ kurvantaḥ tathā pathikānāṃ hananaṃ kurvāṇasya kusumeṣoś śaktipoṣaṇaṃ prati saha
kāritāṃ sahāyatvam udavahan_ | sahakāriṇo hi pratyayāḥ prakriyāntarasyopādānabhūta
sya kāryaṃ prati śaktim upacinvanti bījasyeva jalādayo navamāḥ śreṣṭhāḥ mādhavo vasa
ntaḥ ||
janā ratikrīḍārasena vyākulā babhūvuḥ kaṭaṅkitais sasannāhai
¯¯¯ kiṃjalkāsvāda
nena kalaiḥ madhurair asakalaiḥ cāvyaktaśrutibhir alināṃ ravaiḥ caṃpakākhyaṃ kusumaṃ samudga
tamadanayoṣitaś cakāra
rabhasā tvarā madhukarā evāñjanamayaṃ vaśīkaraṇaprakāraḥ ni
jābhir vadhūbhiḥ javena dhūtas tiraskṛtaḥ śarīraśramo yeṣām
śaivalena śevalena satī śobha
nā śaivaiḥ ca śivabhaktair lasantī śrīr yasyāḥ vateti vismaye
atimuktakavratatayogā guṇa
śrīr yāsāṃ tādṛśyo nābhavan_ | saṃvistīrṇaguṇāśrīyogā babhūvur ityarthaḥ prakaṭapattrala
tāḥ śākhā evābharaṇaṃ tenojjvalā ramyā pattralatābhir ābharaṇaiś ca ujjvalā vitataguṇaśo
bhāś ca yoṣito bhavanti
kānte satimukha adadarat_ bibheda ātma¯¯tva
ty abhyāsakāryam adantādeśaḥ rāgo nuraktir api | karaḥ pāṇir api
palāśaḥ kiṃśukaḥ |
tatra bhramarāṇāṃ saṃhaticapalatvām abhikhyām āvirabībhae
bhramas sadṛśaḥ
anavaḥ ciraprarūḍhaḥ śvāso yeṣāṃ te munayaẖ kāmasya vaśaṃ yayuḥ |
animiṣair alimīladbhiḥ | akṣibhir ālokito vīnāṃ pakṣiṇāṃ bhramarāṇāṃ bhramo ya
syām_ animiṣaḥ cākṣṇor darśanasya vilāso yasyāḥ navamālikā sambalā ¯¯navamuṃ
cotkṛṣṭam alikaṃ lalāṭaṃ yasyāḥ
bhīravo yoṣitas tāsāṃ janas samadatvād asamaṃ
dolanavibhramaṃ
adidīpad iti dīpanaṃ prabodhanaṃ dahanaṃ ca śikhī vahnis tadvat tena ca piṃgalaṃ ka
piśam vadhūḥ kamitāraṃ kāmukaṃ ca kamitā kaṃ na prāptā nāsau vallabho ||
¯¯¯ ||
suvarṇaśṛṅkhalābaddho nānāratnavibhūṣitaḥ | lalāṭalambyalaṅkāraś caṭulās tilakas smṛ
taḥ raso mākarandaṃ jalaṃ vā narasārthahṛt_ sarvajanamanoramāḥ
śucir āṣāḍho
māsaḥ āplutis snānam va
vā vaṣṭitā gurur allopam avāpyor upasargayor ity avaśabdākāralopakarāḥ
pāṇa
yo pi tāpaḥ khedo pi mānaṃ dairghyam abhimānaś ca cirayāyīni dināni graiṣmikā
vāsarāḥ atra tigmaruceẖ kakubhāṃ ca kāmitā pratīyate liṅgaviśeṣopādānāt_
yathā sarale saha vāsaraśriyā
nī kathaṃ kṣaṇadām adya natāṅgi neṣyatīti | evaṃ ca dinaśriyo pi nāyikātvaprati
pattau ya
yāḥ ||
priyatamasahitāpi kṛśāṅgī virahiṇyā sthitimitā prāptā jalārdraṃ ja
lakrūtaṃ vastram_ atimitākṣarā svalpavarṇā
ṭaṅkanikuṭṭanena śastrakāhatyā ghaṭṭi
taṃ calitam_ raviẖ kilaṃ surā priyatamānurodhena dussahataraṃ dhāmatvaṣṭuṣ ṭaṅkena śā
tayāmāsa janatā klamam itavatī gatā
dīpikā lohādimayī dīpā
yaṣṭir api mallikātailabhājanam api ghano naghaś ca nindoṣonādaḥ kvaṇitaṃ yeṣām
bandhuro ruciras saurabhaprasaro yasya tadbhāvaḥ prasaratā vātena vṛtaḥ paṭakas samūhaḥ pā
ṭalā puṣpabhedaḥ saṃpuṭā mukulā
itīva pratikartum icchuḥ śirīṣaṃ nāma kusu
mam īkṣitaṃ sadālokitaṃ sat_ śucam alambhayāt_ prāpayāmāsa manasaḫ pratyagro
hāsaḥ udbhedo yeṣām_
giriśo haraḥ girau ḍaś chandasīti pratyayadvāreṇa cchandasi
niyamitatvād giriśaśabdasya bhāṣāyāṃ prayogaḫ pramādajaḥ rasas salilo rāgaś ca
tanmayaḥ ||
payodharāṇāṃ dhoraṇī paṃktiḥ kimu bhuvi rajo nāśamayad iti nañ atra sāma
rthyalabhyaḥ
saṃvananaṃ vaśīkaraṇam atanuẖ kāmaḥ avāsiṣur vavuḥ
saninādāḫ payo
muco yatra tasmin kāle mayūreṇa nṛttavyasanavatā sthitam_ navaiś candrakaiḫ pakṣair lā
ñchitā lakṣitā candrasya ca kalayā āñchitā saṃgatā
antaramārgo gahanaḥ | pradeśaḥ
tadgatāṃ śriyaṃ vanabhuvo vahan_ jātir mālatī tayā śarīraruk_ svarūpaśobhā sārā
prakaṭā yāsāṃ tathā jātayaḥ śuddhavikṛtabhedenāṣṭādaśa ṣāḍjīṣaḍjamadhyamāpra
bhṛtayaḥ tatsvarūpasyeva ca rug yāsām_ tāsām eva ca viśeṣo nta
tyadhikayor niṣādagāndhārayor yathākramaṃ kākalyantarasvarasaṃjñatvakalpanāt_
kavalanā grāsas tadartham_ valanā paribhramaṇam_ |
mekalo vindhyas tena vindhyasya
sāmyam asitavarṇatvāt_ acirārcis saudāmanī ānatayā punaḫpunar ullāsanena dau
sthityam asmāsu na janayitavyam ity āśayena prahvayā
alakānāṃ tāṇḍavikair narta
kaiḥ
śakradhanur manohareṇa gavalasya ca mahiṣaśṛṃgasya śyāmatayā śobhāṃ gṛhṇatā
ca ghanānāṃ cayena bhūbhṛteva caturaṃ kṛtvā ye na vaśīkṛtās te ka iva janā na kecit_ rā
jā punar anarghena ratnayogena sphuritena hāras tadvat_ caturaṅgasya ca balasya
rathapattilakṣaṇasya sainyasya śobhāṃ kalayatā harigopā
indragopākhyāḫ prāṇinaḥ
harigopāśvagoparūpadhārī viṣṇuḥ vrajo gavāṃ nivāsaḥ śreṣṭhā lāṅgalikā oṣadhi
viśeṣā yatra añcitaś ca pūjito lāṅgalī haladharo yatra anavo reṇuḥ cirasaṃcitaṃ rajaḥ
atanoẖ kāmasya bahalāyāḥ śriyā ālayatvaṃ kalayatā gṛhṇatā kuṭajākhya
kusumanicayena nakṣattragrahaṇavad ācaritam_ nabhasi śrāvaṇe ntarikṣe ca candrā
kārair dalaiḥ pallavaiś candrasya ca dalena khaṃḍena rucirojjvalena
vāri vikira jalaṃ
vikiretyādikam ācarañ jalado viyutāṃ viyoginīṃ na navaśām api tv āyattām eva
cakāra vikiretyādau samuccaye nyatarasyām iti loṭ_ hirādeśaś ca ācarann iti sā
mānyavacanasyānupayogas samuccaye sāmānya
nigūhanena sthitimata
s sukhitān ittham iva ravaiḥ taruṇān ambudo bhyadhāt_ abhimato tīvābhipretas samāga
makāraṇatvāt_
alātam ulmuko tatsadṛśī taḍvid āvirabhavat prakaṭībabhūva samavartī
yamaḥ
āmalaiḥ tarubhedaiẖ kandalaiḥ ca latāviśeṣais satī śobhanā amalaiś ca kandair bi
sair anyair vā mūlyair lasantī śrīr yāsām_ girimallikā kuṭajaṃ tacchabalitatvād bhramarair va
litā veṣṭitāḥ |
navo dhūrgataś ca paradhārādirūḍhaḥ kāmo yāsāṃ tathāvidhā vadhūr abhrapa
vanaś cakāraiva kuṭajā¯¯ vārṣikāẖ kusumaviśeṣā
mālatīkusumam eva mudgaraḥ praha
raṇaviśeṣaḥ sa eva smṛtibhuvaḥ sakāśād āgatenāpaścimena prahārāntarāpekṣi
ṇā prahāreṇa mūrchitā yoṣitaś cakāra mālatīkusumam eva kāmasya mudgara iti
tu na yuktaṃ mudgaraśabdasyātra sāpekṣatayā samāsāprasaṅgāt_ madarase madajana
ka ādaraḥ sambhramo yeṣāṃ tathāvidhās sāravāś ca bhramarā yasmin_ ||
āyataṃ bhujalatā
ntaraṃ priyatamā kāmīpsitaṃ priyaṃ nānayat_ sarvam eva nijā vadhūḫ pariṣaṣuje hari
r aśvaḥ rado dantaḥ kālikā meghapaṃktiḥ aśvānāṃ vayovijñācihnaṃ ca ¯¯¯ tamo mālitonutvāt_ ||
yo janas sutarāṃ damasya śamasya laṅghanam akarot_ apaghanā meghara
hitā apaghanāś cāṅgāni hṛdayahāriśobho navaḥ iṣa āśvayujo yasyām hṛdaya
nandanaś ca śobhano veṣo veṣa yasyā veṣo veśa ākalpa ity anarthāntaram_
kamalānāṃ
korakaḥ kuṭsalaṃ janānāṃ haste yatra tadbhāvaṃ dadhatīṃ śriyaṃ śaraddivasā dadhino dadhus tu
raṅgā eva tair api kamalahastā śrīr uhyate | tatsannidhau śriyas sthānāt_ kaṃ jalaṃ śira
ś ca dhārayantīti kandharā jalabhṛtaḥ grīvāś ca saṃjñāyāṃ bhṛtṝvṛjidhārisahitaśida
ma iti khac_ ||
udārayā mudā yuktam itīva cintayaj jalajamātapasevāsaspṛ
haṃ vyakasat_
candrakai rājitā śobhitās taiś cittraiḥ śikhaṃḍibhir mayūrai rucirā ruci
r nālabhyata cittraśikhaṃḍinaś ca saptarṣayaḥ traiś candrakarair ajitair api niśāpagame
na dīpyate
īyivat_ gatam_ samabhihāraḫ pānaḫpunyam_ | avikalaṃ samagram_
tāpa
vighātasya viparyayo nyathātvam atāparighātaḥ | tatsthityā vilakṣatā trapā ayukchadā
s saptaparṇāḥ teṣāṃ kānanair ayukchaṃdānāṃ vā ānanair mukhai rasasahāsaṃ kṛtvā niyata
m ambudā ahāsiṣata vayam ānanā tāmopaghātapaṭavo na yūyam itīva vikasvaratve
na hasitā ityarthaḥ hāso vikāsaś ca hasanaṃ ca
srasaṃgāc ca tasmād ānanakartṛko samo hāso yatra tathā kṛtvā ahāsāsiṣatevetyarthaḥ
candrāṃśavo bhramarāṇāṃ kumudeṣu dalayantraṇaṃ bibhiduḥ | davathus santāpaḥ ||
¯¯¯
tiraskṛtir antardhānaṃ yatra tasyāṃ śaradi nadītaṭaiḥ jaghanajā kāntir ātatā śakunayāḥ kha
gāḥ ||
ucchvasan madhu makarandaṃ yatra gṛhītavatāṃ bhramarāṇām alasatā kvacin nāsīt_ kusu
mam apy ucchvasan_ | vikasvaraṃ madhukarībhiś ca racitasthiti kṛtāvasthānam_ ṛtuḫ prāpto syā
rtavam_ ṛtor aṇṇ ity aṇ_ lasatāṃ krīḍatāṃ
vitathā niṣphalā ākhyā pratītir yeṣāṃ tadbhā
vo bāṇākhyakusumohena śaratkusumasambandhinā na dhṛto viyoginīmanobhedanāt_
bāṇāś ca śarās sūkṣmaśaravyabhedakā vitathapratītayo na bhavanti śarā asanāś ca tarubhedāḥ
śarāsanaṃ ca dhanuḥ | alavaṃ prabhūtaṃ tāpaṃ karoti yas tena
rasāḫ pārataṃ tatkriyā dhātuvādaḥ
tayeva śaracchriyā sthitir avāpi padaṃ nibaddham_ āgamaḫ pravṛttiḥ śāstrasaṃpradāya
ś ca tārā nakṣattrāṇi tāraṃ ca rūpyam_ kalikā kalaṃko vyājaś ca
ś śaśī candraṃ suvarṇam_ kamalāni padmāni kamalā ca lakṣmīḥ ||
kaṇiśaṃ milaṃ ka
lamaḥ śālibhedaḥ kalo manoharo mandraś ca saṃgamayo rahas tenākulaṃ kṛtvā
navaṃ saro
viloḍayituṃ haṃsānāṃ gaṇo syāvasaraḥ | prasaṅgaś cirād abhūt_ kuṭumbinyaḫ priyā
haṃsyaḥ
niṣkuṭajā kuṭajarahitā kuṭajānāṃ vārṣikatvāt_ niṣkuṭā gṛhārāmāḥ te
bhyaś ca jātā asamo nanyasadṛśaḥ śaśiprabhā yoṣitāpi śaśina prabhā yāsām iti
pāṭhaḥ ||
taṃ saro bhramarāṇāṃ kvaṇatāṃ sarasatvam akarot_ raso rāgas
tālāẖ karayoḥ parasparam a
bhighātaḥ teṣāṃ layaś śobhā śleṣo vā gītam eva gītakaṃ gānam_ gītakaṃ madrakādi
viśiṣṭaṃ gītaṃ prakaṭatālalayaṃ bhavati tatra tālāḥ caścapuṭacācapuṭādayaḥ
teṣāṃ layo drutamadhyamavilambitabhedena tridhā kālāntarānuvṛttiḥ
ẖ kālāntarasthāyī drutamadhyavilambitaḥ tridhā laya iti prokto badarāmalabi
lvavad iti pracure sasye raso yasya jighatsatas tad evāttum icchataḥ |
samadaḫ pratiga
jo treti bhrāntyā kṣubhitatā kṣobhas tayā vyāptān anilaḥ kuṃjarān akarot_
himaṛtāv ity
ṛtyaka iti prakṛtiḥ karṇikā bījakośaḥ karṇābharaṇaṃ ca karṇau śrotre vimali
tā mṛditā dhavalitā ca ata evālināṃ tāpakṛt_
śītabādhabhayenārtayeva latayā
sāliṅganaẖ kṛtas taruś śuśubhe || caturayā prauḍhayā
ratte lālasā ruciḥ |
nāsti karāṇām uṣṇimā santāpo yasya tādṛśo gopatir aṃśumān yatra
ghanasāraṃ karpūram mukhāni
vadanāny api
haimaṃ tuhinasambandhi kamalākaraḥ śrīprado pi āpa
di malinaẖ ko nāma prakarṣeṇa kṛtopakāram api na muṃcati praṇayaprakṛtim iti
pāṭhe snehakāraṇam ityarthaḥ
kvaṇatāṃ bhramarāṇāṃ paṃktyābhivyāptatvād ittham iva kundaṃ
tapasi māghe bhyadhāt_ hasat_ vikasat_
himartor udayaḥ aśanair amandaṃ aṅganā uda
kaṇṭhiṣata sotkaṇṭhā abhūvan_ lavaṅgaṃ puṣpabhedaḥ anaśanaiḥ śītavaśān mekhalāśū
nyaiḥ
phalinī priyaṃgulatā sādhuḥ śreṣṭhaḥ madhuvratā bhramarāḥ |
girigahane bhramarā lava
ṅgasya lavam āśritas tapasā māghasya phalaṃ tapasas tat_ girigahanasthaś ca munis tapa
so vratasya phalaṃ dvandvasahiṣṇutādi samanubhavati prasavo janmāpi saurabhaṃ
kṣaṇadā rātris tasyās suratotsave kṣamatvaṃ dīrghataratvāt_
rajany eva rākṣasī tayā ca
kā yoṣitā nāvacakhādire sarvā eva grastāḥ khādiraṃ śalyaṃ khadiradārumaya
ẖ kīlakaḥ
nāsti lavaḥ chedo yasyās tādṛśī līlā yasya tadbhāvo yoṣitām āsī
t_ asamahāsam asādhāraṇahasitaṃ rataṃ nidhuvanaṃ yasyāṃ sā madhunā puṣparase
rasarataḥ | pravahataḥ kṛtaḥ ṣaṭpadīnāṃ rasaṃ maho rāgotsavo yayā sā lavalīnām a
malatā ca śuśubhe |
dayitaṃ prati ca kopo yuktas tam ānaya tvam ity āśayena yoṣid ana
vame śreṣṭhe mandarasya sānuny āliṅ gatā sakhīṃ jagāma navam apūrvam amandalatā
sā bahalānurāgānunītiś ca prārthanā yatra tathā kṛtvā etenāliṅgatā pariṣv aja
mānena sā prasāditā
sthalīṣu vikasitā amalāẖ kesararāgā bakulataravo
yasya taṃ giriṃ draṣṭuṃ sarāgamalake gaurīṃ spṛśann īśvaro pi viniryayau lulite ku
ṭile kṛte ||
|| iti haravijaye viṣamapadoddyote tṛtīyas sargaḥ ||